Tarım sektörü, turizm sektörü ile birlikte Batı Akdeniz Bölgesi ekonomisinin önde gelen iki sektörü olup bu sektörler açısından milli gelire en fazla katkıda bulunan bölgelerin başında yer almaktadır. Ülkemiz sera üretim alanlarının yüzde 57’si Batı Akdeniz Bölgesi sınırları içerisinde yer almaktadır.[1] Bölge illerinden Antalya, yoğun örtü altı sebze üretimi ile illerin bitkisel üretim değeri sıralamasında ikinci sırada yer almaktadır.[2] Isparta meyvecilik, Burdur büyükbaş hayvancılık faaliyetleri ile ön plana çıkan illerimiz arasındadır.
2022 yılı verilerine Ülkemizin toplam ekilen alan olan 238 milyon dekarının yaklaşık 7 milyon dekarlık kısmı bölgede yer almaktadır. Ekilen alana göre elde edilen GSYH sıralamasında bölge, 26 düzey 2 bölgesi arasında ikinci sırada yer almaktadır[3]. Ekilen ürün tercihi, söz konusu durumun ortaya çıkmasında temel etkendir. 2022 yılında Batı Akdeniz Bölgesi’nde ekilen yaklaşık 7 milyon dekarlık arazinin yaklaşık yüzde 27,8’i sebze ve meyveler için ayrılmış durumdadır. Türkiye ortalaması yüzde 18,4 civarındadır. Ayrıca Ülkemiz örtü altı üretim alanların yüzde 40’ı bölgemizde yer almakta olup bu kategoride ikinci sırada yer almaktadır. TR61 Bölgesi sebze üretim miktarı bakımından düzey 2 bölgeleri arasında birinci sırada yer almaktadır. Sebze tarımı için ayrılan alanların büyüklüğüne göre ise ikinci sırada yer almaktadır. Birim alan başına üretim miktarında ise bölge yine ilk sırada yer almaktadır. Don olaylarının ender yaşandığı, güneşli gün sayısının fazla olduğu ve sulanabilen topraklara sahip Antalya kıyı kesimi tarımsal yükün çoğunluğunu sırtlamaktadır. Son yıllarda seracılık faaliyetlerinin iç kesimlerde de yapılmaya başlamasıyla Bölgemizin örtü altı üretim rakamlarında artış olması beklenmektedir. Batı Akdeniz Bölgesi aynı zamanda; tropikal meyvelerin, iç kesimlerde yoğun şekilde yetiştirilen kiraz, elma gibi meyvelerin ve rezene, gül, anason gibi tıbbi-aromatik bitkilerin üretiminde ilk sıralarda yer almaktadır.
Batı Akdeniz Bölgesi’nde dış ticaret açısından net ihracatçı konumdadır. Bölgede en fazla ihraç edilen ürün grupları arasında “Yenilen sebzeler ve bazı kök ve yumrular” ikinci , “Yenilen meyveler ve sert kabuklu meyveler” ise üçüncü sırada yer almaktadır. 2022 yılı verilerine göre sebzeler bölge ihracatının yüzde 13’ünü ve meyveler ise yüzde 9’unu oluşturmaktadır. Ülkemiz sebze ihracatının yüzde 21’i ve meyve ihracatının yüzde 5’i Batı Akdeniz Bölgesi tarafından gerçekleştirilmektedir. [4]
Bölgesel düzlemde “kaynakların yerinde ve etkin kullanımını sağlamak ve yerel potansiyeli harekete geçirmek suretiyle (…), gelişmenin sürdürülebilirliğini sağlamak üzere” oluşturulmuş kamu kurumları olarak kalkınma ajanslarının da, gerek vatandaşların yeterli ve sağlıklı gıdaya
erişimi gerekse de sorumlu oldukları bölgenin doğal kaynaklarının korunması ve geliştirilmesi konularında önlemler almalarının ve eylemler gerçekleştirmelerinin gerekliliği vakidir. Yukarıda sunulan verilerden de görüldüğü üzere, Batı Akdeniz Bölgesi Ülkemiz için önemli bir tarım bölgesidir. Ürün çeşitliliği ve yüksek üretim miktarı ile bölge ihtiyacının karşılanmasının yanı sıra Türkiye’nin diğer bölgelerine ve yurt dışına satış yapılarak bölge ve ülke ekonomisine katkıda bulunulmaktadır. Ancak nüfus artışı, toprakların miras yoluyla bölünmesi, toprakların yoğun kullanım sonucu verimsizleşmesi ve hayvancılık faaliyetleri için mera büyüklüğünün yetersiz olması gibi faktörler nedeniyle bölgede tarımsal faaliyetler yürütülürken daha dar alanda daha yüksek üretim seviyelerine ulaşılması oldukça önemli hale gelmiştir. Kırdan kente göç ve kırsaldaki yaş ortalamasının yükselmesi üretici nüfusun gün geçtikçe azalmasına sebep olmaktadır. Bunların yanında etkilerini bir takım doğa olayları ile göstermekte olan iklim değişikliğinin tarımsal üretimi olumsuz şekilde etkilemesi kaçınılmaz görünmektedir. Bu sebeple bölgede öncelikle üretim değerini koruyacak, sonrasında artan ihtiyacı karşılayacak önlemlerin alınması gerekmektedir.
Bölgenin rekabetçiliğini koruyabilmesi, tarımsal üretimde verimliliğin artırılmasına ve uluslararası pazarın talepleri doğrultusunda kaliteli ürün üretilmesine bağlıdır. Tarımsal üretimin gelişmesi için ileri teknoloji mekanizasyonun sağlanması, yenilikçi ve sürdürülebilir yöntemlerin kullanılması önem arz etmektedir. Bu nedenlerle, Ajansımızın yaptığı bölge planlama çalışmaları kapsamında “Tarımda Verimliliğin Artırılması” Batı Akdeniz Bölgesi için belirlenen stratejik öncelikler arasında ilk sıralarda yerini almaktadır. Tarımda Yenilikçilik ve Dijitalleşme kapsamında birim alandan azami verim almaya imkân sağlayan uygulamaların yaygınlaştırılması ve teknoloji kullanımının artırılması; Yeşil Büyüme kapsamında tarımsal üretim artırılırken doğal kaynakların en etkin şekilde kullanılması ve döngüsel ekonominin gereklerine uygun şekilde atık geri dönüşümünün sağlanması; Nitelikli İş Gücü kapsamında tarımda yenilikçi uygulamalar için gerekli insan kaynağının sağlanması ve kırdan kente göçle kaybedilen potansiyel üretici nüfusun telafi edilmesi için gerekli tedbirlerin alınması hedeflenmektedir. Bölgemizde “Tarımda Verimliliğin Artırılması” stratejisine yönelik olarak Tarımda Yenilikçilik ve Dijitalleşme uygulamalarına ilişkin Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı tarafından yürütülen bazı çalışmalar örnek olarak aşağıda verilmektedir:
Topraksız tarım faaliyetleri ülkemizde ilk olarak Antalya’da başlamıştır. Halen faaliyetler yeni teknikler eklenerek sürdürülmektedir ve büyük bir bilgi birikimi mevcuttur. Dikey çiftliklerin, özellikle kent içi tarım için son dönemin en ideal tarımsal işletmeleri olarak görülmeye başlanmasıyla, hâlihazırda çözülmesi gereken önemli sorunları olsa da sağladığı pek çok avantaj nedeniyle üzerinde durulması gereken bir seçenek olduğu değerlendirilmektedir. Su kaynaklarının kullanımının önemi yıldan yıla daha da artmış ve çoğu ülke için hayati bir mesele haline gelmiştir. Çok az su kullanarak tarımsal üretime imkân vermesi, geniş tarım arazilerine ihtiyaç duymaması ve çevresel şartlardan kolay kolay etkilenmeden yıl boyunca üretim
yapabilmesi gibi özellikleri sayesinde dikey-topraksız çiftliklerin, başta su ve güvenilir gıda temini açısından önemli bir alternatif olduğu düşünülmektedir.
Antalya Ticaret ve Sanayi Odasının (ATSO) yürütücü olduğu, Ajansımızın 2022 Yılı Girişimcilik Ekosisteminin Geliştirilmesi Mali Destek Programı kapsamında desteklenen “ATSO Tarım Teknolojileri Girişimcilik ve İnovasyon Merkezi” isimli proje ile ATSO İnovasyon ve AR-GE Merkezi (İNOVATSO) bünyesinde Tarım Teknolojileri Girişimcilik ve İnovasyon Merkezi (Şekil 1) kurularak bölgemizi teknoloji üreten ve ihraç eden bir bölgeye dönüştürecek girişimcilik ekosisteminin desteklenmesi amaçlanmaktadır. Proje kapsamında kurulacak Tarım Teknolojileri Girişimcilik ve İnovasyon Merkezi bünyesinde dikey-topraksız tarım ünitesinde gerekli donanımın kurulması, danışmanlık, mentörlük ve eğitim programlarının uygulanması, dikey tarım üniteleri otomasyon ve yazılımlarının geliştirilmesi ve Antalya dikey-topraksız tarım uygulama rehberinin hazırlanması planlanmıştır. Fiziki altyapı oluşturulmuş olan projede topraksız tarım üretimleri başlamış olup AR-GE çalışmaları halen devam etmektedir.
Tarımsal üretimde en önemli problemlerin başında çevresel etki gelmektedir. Toprağın ve tatlı su kaynaklarının azalması ve kirlenmesi orta ve uzun vadede bölgemiz için önemli problemler doğuracaktır. Tarımda Yenilikçilik ve Dijitalleşme uygulamalarına ilişkin bir başka proje de Akdeniz Üniversitesinin yürütücüsü olduğu, Ajansımız 2016 Yılı Sürdürülebilir Çevre Mali Destek Programı kapsamında desteklenen “Yükselen Trend Akuaponik: Sürdürülebilir Çevre İçin Sürdürülebilir Kentsel Tarım Örneği” isimli proje ile söz konusu problemlerin çözülmesine katkı sağlanması için yeni trend ve teknolojilerin tanıtılması, kullanımının artırılması, üreticilerin ve bölge halkının konu hakkında eğitilip, aynı zamanda çevresel duyarlılığının artırılması ve bu üretim yöntemleri konusunda kalifiye eleman yetiştirilmesi amaçlanmıştır. Japonya ve Çin gibi ülkelerde kapalı devrede gerçekleştirilen balık üretiminde ortaya çıkan nitratın sebze yetiştiriciliğinde kullanıldığı akuaponik sistem, Türkiye’de ilk kez Antalya’da uygulanmıştır (Şekil 2). Ülkemizde kurulan ilk örnek model akuaponik ünitesi, bu konuda yatırım yapmak isteyen yerli yabancı yatırımcıların sistem mantığını anlayabileceği ve öğrenebileceği bir modeldir. Akdeniz Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesinde düzenlenen, ülkemizdeki ilk akuaponik üretim kurslarında farklı şehirlerden ve farklı meslek gruplarından çok sayıda kişiye eğitim verilmiştir.
Isparta Süleyman Demirel Üniversitesi ile Ajansımızın 2017 Yılı Güdümlü Proje Desteği Programı kapsamında yürüttüğü “Gül ve Tıbbi-Aromatik Bitkiler ve Ürünlerini Araştırma ve Geliştirme Laboratuvarı” başlıklı güdümlü proje ile farklı test ve analizleri yapabilecek bir laboratuvar, tam otomasyonlu AR-GE ve fide üretim serası, pilot tip distilasyon ve ekstraksiyon sistemi bölgemize kazandırılmıştır (Şekil 3). Kurulan merkez, sadece bölgemizdeki üreticilerimize değil ülkemizdeki kozmetik, kimya ve gıda takviyesi sektörlerinde faaliyet gösteren firmaların ürünlerine yönelik test ve analiz hizmetleri sunmaktadır.
Kumluca Ticaret ve Sanayi Odası projenin yürütücü olduğu, Ajansımız 2021 Yılı Güdümlü Proje Desteği Programı kapsamında desteklenen “Batı Antalya Tropik Meyve Üretim ve Yaygınlaştırma Merkezi” isimli proje ile Antalya’nın Kumluca, Finike, Demre ve Kaş ilçelerinde çeşitli tropik meyve türlerinin adaptasyonu, çoğaltılması, demonstrasyonu ve yaygınlaştırılması çalışmaları yapılacaktır. Proje ile örtü altı sebze üretiminden tropik meyvelere doğru geçiş yapılarak Antalya’nın batısında yer alan ilçelerinde tarımsal ürün deseninin değiştirilmesi yönünde önemli bir başlangıç yapılması hedeflenmektedir. Böylece Antalya’nın tarımsal üretim gelirine katkı sağlanmış olacaktır. Proje ile çiftçilere uygun fiyatlı ve kaliteli tarımsal girdi sağlanacak; aynı zamanda çiftçilere eğitimler verilerek ülkemize yeni tarımsal türler kazandırılacaktır.
Proje kapsamında 200 öğrenciye ve 90 çiftçiye tropik meyve yetiştiriciliği konusunda eğitim verilmiştir. 10 çiftçinin 60 dekar arazisinde mango, pitaya ve çerimoya meyve türlerinde demonstrasyon dikimleri gerçekleştirilmiştir. Akdeniz Üniversitesi Kumluca Meslek Yüksekokulu yerleşkesinde 4 dekar Uygulama ve Araştırma Serası kurulmuştur (Şekil 4). Yurt içinden ve yurt dışından 40 farklı çeşitte 700’e yakın tropik meyve fidanı temin edilmiştir. Fidanlar yeni meyve türlerinin bölgeye adaptasyonu ve yaygınlaştırması çalışmaları kapsamında çoğaltılmakta ve dikilmektedir.
Ayrıca Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı personeli tarafından Tarımda Yenilikçilik ve Dijitalleşme uygulamalarına ilişkin Ajansın 2024-2028 Bölge Planı’na kaynak teşkil etmesi amacıyla Örtü Altı Üretim ve Yenilikçi Tarım İhtisas Komisyonu Raporu ve Ajansın gelecekteki plan, program ve projelerinde yol gösterici olması amacıyla Kent İçi Tarım Uygulamaları Araştırma Raporu yazım çalışmaları gerçekleştirilmiş ve bu raporlar Ajans internet sitesinde yayımlanmıştır.
[1] TÜİK, Bitkisel Üretim İstatistikleri, Veri Yılı: 2022
[2] TÜİK, Bölgesel İstatistikler, Tarımsal Üretim Değeri, Veri Yılı: 2021
[3] TÜİK, Bölgesel İstatistikler, 2020
[4] TÜİK, Dış Ticaret İstatistikleri, 2022
